Wat is filmeducatie? Over betekenisvol leren met film

Jongeren groeien op in een tijd waarin film er altijd en overal is. Met de tablet op schoot en smartphone in de hand hebben zij permanent film onder handbereik. Film zit hen letterlijk dicht op de huid. Film is overal en het is van grote invloed op hoe we naar onszelf en de wereld kijken. Dat maakt leren over film relevant. Tegelijkertijd is film is een geweldig middel voor leerlingen om hun eigen verhaal te vertellen en te delen.

Niet zo gek dus, dat er op scholen steeds meer aandacht is voor film. Vanuit gedachte dat onze samenleving bij creatieve makers en kritische kijkers is gebaat, maakt het Netwerk Filmeducatie het leraren makkelijk om met filmeducatie te starten. Deze jonge organisatie bestaat uit meer dan 200 bevlogen onderwijs- en filmprofessionals die de krachten bundelen om filmeducatie een structurele plek binnen het curriculum van het primair en voortgezet onderwijs en het mbo te geven.

In 2020 bracht het Netwerk Filmeducatie leerlijn film uit die bij de kunstvakken aansluit, maar ook bij andere vakken. Vijf vaardigheden staan daarin centraal. Naast beleven en verwoorden gaat het om onderzoeken, reflecteren en creëren. Vanuit deze basis wordt elke maand een gratis les in LessonUp ontwikkeld. Docenten kunnen daarmee, ook zonder voorkennis, een inhoudelijke les filmeducatie geven of het gebruiken als basis voor een eigen les. De lessen zijn er voor kunst, maar ook voor leergebieden zoals Natuur en Techniek, Nederlands, Engels/ Moderne Vreemde Talen en Mens & Maatschappij.

“Burgerschapsthema’s als armoede en duurzaamheid kun je met film heel concreet en invoelbaar maken,” zegt Jurjen Klant van de afdeling educatie van het Nederlands Film Festival. Jurjen: “Voor leerlingen is een film kijken een ontspannen manier van leren en juist doordat ze wat minder bewust bezig zijn met leren, steken ze veel op van de informatie die de film geeft. En daarna gaan ze over in gesprek. Op die manier kunnen leerlingen ontzettend veel leren!”

Het Netwerk Filmeducatie zet zich in voor structurele aandacht voor het kijken en maken van film, en het onderzoeken van, en reflecteren op beeldcultuur. Want nog veel leraren gebruiken filmbeelden om onderwerpen in te leiden of te verhelderen, maar zonder bij leerlingen de kennis, vaardigheden en mentaliteit te ontwikkelen om de betekenis van filmtaal te onderzoeken en te analyseren en de impact ervan op de samenleving te kunnen begrijpen. Filmeducatie is breed, zo krijgen leerlingen met leren over filmtaal ook tools over mediawijsheid mee.

Filmeducatie is er dus op gericht om leerlingen de taal van film te leren. Behalve animatiefilms, jeugdfilms en documentaires, leent een verslavende Netflix-serie of een spetterende muziekvideo zich ook uitstekend voor een inhoudelijke les over film. Hoe leerlingen daar het beste over leren? “De tijd nemen voor het beleven van film, is waar filmeducatie begint,” zegt Bastiaan van Werven, coördinator didactiek & deskundigheidsbevordering van het Netwerk Filmeducatie.

“Een korte film bekijk je in z’n geheel, bij een speelfilm kun je het bij fragmenten houden,” zegt Bastiaan. “Laat ‘m even binnenkomen. Vervolgens sta je stil bij hoe leerlingen het bewegende beeld en geluid ervaren. Neem de tijd voor het stellen van vragen, geef leerlingen de ruimte: Wat voor gedachtes roept dit bij je op, wat maakt dit spannend of verdrietig? Zo zet je de bewuste blik aan en breng je de betekenisgeving van film op gang.”

Het verwoorden van wat je ziet is geïnspireerd op de leermethode Visual Thinking Strategies, ontwikkeld voor museumeducatie. Je leert open en zonder oordeel waarnemen, onderzoeken, naar elkaar luisteren en op elkaar voortbouwen door naar een kunstwerk te kijken. De terugkerende vraag binnen VTS is What makes you say that? Een klein zinnetje dat leerlingen actief betrokken houdt bij hun eigen woordkeuze en kijkbeleving.”

Philip Yenawine, juni 2020

Wat het oplevert? Bastiaan: “Met steeds preciezere antwoorden sturen leerlingen het gesprek vaak zelf richting onderzoeken en reflecteren. Ze beginnen over wat de muziek met je doet, de manier waarop iets in beeld is gebracht, wat de kern van de film is en wat de maker wil overbrengen.” Door samen fragmenten te bekijken en bespreken, begrijpen leerlingen vrij snel: alleen al met hoe je de camera plaatst, kun je bepaalde ideeën, gedachten en gevoelens invoelbaar maken. Het maakt ze warm om aan een maakopdracht te beginnen, zoals zelf een scène maken met je telefoon.

“Met film geef je leerlingen een intrigerend inkijkje in de dagelijkse realiteit van jongeren in een voor hen onbekend land, zegt Kim Trouwborst, lerarenopleider aardrijkskunde. “Hoe anders is je leven als je daar opgroeit! Mondialisering, moderne slavernij en hoe goedkope productie het leven van arbeidsmigranten bepaalt bespreek je met gemak. Film is fascinerend, opwindend, ontluisterend. Je krijgt ontzettend veel te zien.”

“Filmeducatie geeft je als leraar de kans om leerlingen gemotiveerd en betrokken te laten zijn bij complexe informatie,” zegt Bastiaan van het Netwerk Filmeducatie. “In een vrij kort tijdbestek gebeurt er heel veel op emotioneel en op intellectueel vlak. Door naar elkaar te luisteren, leren ze over zichzelf en over elkaar. Dat is de grote meerwaarde van filmeducatie.”

Start met het grootste gemak met lesgeven met film.

- “Geen tijd om de hele film met de klas te kijken? Toon enkele minuten, de trailer of een spannende scène met kijkvragen.” (Berrie de Zeeuw, docent Frans)

- “Verdiep je in de beleving van de groep die voor je zit. Kies een film die bij hun identiteit en culturele achtergrond past. Leerlingen begrijpen: film gaat ook over mij! Je kunt dan ook complexere filmaspecten bespreken.” (Caroline de Nerée, docent Beeldende Vorming en CKV)

- “Maak leerlingen bewust van fake news en de overtuigende kracht van bewegend beeld. Op het moment dat je film en mediawijsheid aan elkaar koppelt, wordt je les superrelevant en actueel.” (Tjeerd Dijkstra, ontwikkelaar Pabo-minor Filmeducatie en Mediawijsheid)

- “Je bent al goed bezig als je vraagt: wat valt je op en wat hoor je? Korte gesprekken over bewust omgaan met bewegend beeld zijn heel waardevol.” (Jeroen Stultiens, basisschoolleraar)

- “Laat ze een achtervolgingsfilmpje te maken waarbij ze achter elkaar aanrennen, verschillende standpunten gebruiken en in de montage een spannend muziekje eronder plaatsen. Je verbaast je over de resultaten!” (Elroy Gramsbergen, docent media en film)

- “Kies een korte film waarin niet wordt gesproken en laat leerlingen opschrijven wat de gesproken tekst zou kunnen zijn. Vraag ze in het Engels te vertellen: wat zie je, wat gebeurt er? Ze voelen zich dan echt betrokken bij wat ze zien.” (Ali Al-Zubaidi, docent Engels)

- “Een documentaire neemt leerlingen mee in de realiteit en toont het menselijke gezicht. Daardoor begrijpen leerlingen beter hoe mensen in elkaar zitten en kunnen ze zich inleven de keuzes die zij in bepaalde situaties maken.” (Jasper Vreken, docent maatschappijleer)

- “Bij de meeste docu’s zie en hoor je de interviewer niet. Welke vragen werden er gesteld? En waarom wordt juist nu ingezoomd op het gezicht van de geïnterviewde? Zo behandel ik theorie over open en gesloten vragen, doorvragen en non-verbale communicatie.” (Caroline Wisse, docent Nederlands)

- “Open een groter maatschappelijk gesprek door een film vanuit het makerschap te bespreken: wie is de regisseur, waarom maakte hij of zij deze film in deze tijd, wat wil diegene laten zien?” (Jazzy Taihuttu, filmdocent en lesontwikkelaar)

- “Actuele thema’s als LHBT+ en klimaatverandering laten zich goed bespreken aan de hand van een mooie film. Het brengt echt iets teweeg bij leerlingen. En voor docenten is dit makkelijker dan ‘uit het niets’ beginnen. Je zou kunnen zeggen dat film leraren werk uit handen neemt!” (Joni Cousins, consulent Filmhub Zuid)